นับจากที่พระราชชายา เจ้าดารารัศมี เสด็จตามพระบิดามาเป็นเจ้าจอมในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และเมื่อประสูติพระธิดา ได้โปรดเกล้าเลื่อนถานาศักดิ์เป็นพระสนมเอก และในครั้งนี้เมื่อเสด็จเยี่ยมนครเชียงใหม่ทรงสถาปนาพระอิสสริยยศขึ้นเป็นพระราชชายา ซึ่งเป็นตำแหน่งพระมเหสีที่ตั้งขึ้นในรัชชกาลนี้เป็นครั้งแรกและครั้งเดียวของพระบรมราชจักรีวงศ์ ซึ่งเป็นระยะเวลาที่ทรงประทับในพระบรมมหาราชวังถึง ๒๒ ปี เป็นกรณีพิเศษที่ฝ่ายในจะทรงเสด็จออกจากพระบรมมหาราชวังเป็นระยะเวลานาน ก็ด้วยพระมหากรุณาธิคุณที่ทรงรักเมตตา ในพระราชชายา ฯ และระหว่างที่เสด็จเชียงใหม่ยังทรงโปรดให้สร้างที่ประทับในพระราชวังสวนดุสิต ให้ทันเมื่อทรงเสด็จกลับจากเชียงใหม่ ตามเนื้อความพระราชหัตถเลขา ที่ทรงโปรดเกล้า รวมทั้งเรื่องราวที่เกิดขึ้นในระหว่างที่พระราชชายา ฯ ไม่ได้ประทับอยู่ ในพระนคร อีกด้วยดังที่จะนำพระราชหัตถเลขามาให้ท่านผู้สนใจได้อ่าน อีก ๒ ฉบับดังนี้
หน้าที่ ๓๔ ถึงหน้าที่ ๓๖ (สำเนาพระราชหัตถเลขา)
วันที่ ๖ มีนาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๗ดารา
ได้รับโทรเลขจะต้องการรูปเข้ากรอบแล้วไปติดบ้านเจ้าอุปราช
นั้น ได้ส่งมากับหนังสือนี้ รูปนี้เป็นรูปถ่ายใหม่ เขาว่ากันว่าเหมือนเรื่องเรือนทำเป็นรูปกงฉากทำนองนี้
ห้องนอนอยู่ตะวันออก ไม่ถูกแดดบ่าย
รูปร่างพอใช้ได้ ถ้านับขื่อ เป็น ๙ ห้อง
ถ้านับฝากั้นเป็นห้อง เป็นข้างบน ๕ ห้อง ข้างล่าง ๕ ห้อง ข้างบน
คือห้องนอน ห้องนั่ง ห้องเก็บของ ห้องกระได ห้องรับแขก ข้างล่าง
ห้องเหมือนกัน ตามแต่จะจัดอย่างไร มีศาลากลางสวน ตะพาน
เดินไปถึงด้วย มีเฉลียงด้านตะวันออกและด้านเหนือตลอด แต่
ตะวันตกไม่มี มีแต่มุข นึกว่าคงจะสบายดี กลัวแต่จะต้องเร่งกัน
ตาลาย ถ้านิ่งเข้าก็จะโอ้เอ้
นึกว่าจะรอต่อปีใหม่จึงจะส่งหนังสือก็กลัวจะถึงช้า จึงรีบส่งเสีย
ก่อน หนังสือทวนน้ำไม่ทันใจเลย
(พระบรมนามาภิธัย) จะฬาลงกรณ์ ป.ร.
หน้าที่ ๓๕ และ หน้าที่ ๓๖
(สำเนาพระราชหัตถเลขา)
วันที่ ๒๔ เมษายน รัตนโกสินทร ศก ๑๒๘
ดารา
ด้วยได้รับโทรเลขว่าจะต้องการศิลาจาฤกติดที่กู่ สอบถาม
กว้างยาวได้ความว่ากว้าง ๑๖ นิ้ว ยาว ๓ ฟุตนั้น ได้ศิลามาโต
ไปหน่อย จึงไห้เลื่อยได้ขนาดแล้ว วันนี้มอบให้กรมหลวงดำรง ฯ
ขอให้ส่งขึ้นไป แต่เป็นของหนักจะเดินบกลำบาก จึงคิดจะส่ง
ขึ้นไปทางเรือ แต่จะให้เร็วกว่าปกติ
ข้างบางกอกเวลานี้สนุกอยู่ ไม่มีเหตุการณ์อะไร อากาศร้อน
แต่มีลมมาก ดูเหมือนจะเย็นกว่าทุกปี กำลังคิดทำนาที่ปลายถนน
ซางฮี้ ในทุ่ง ได้ลงมือซื้อควายเสร็จแล้ว แต่แรกนาของเราต้อง
เป็นเดือน ๗ แรกนาสำหรับเมืองพรุ่งนี้ ในการเล่นละครขึ้นเรือน
องค์สร้อย และคุณโหมด กรมนรา ฯ ส่งบทมาให้แล้ว ได้เอาส่งมา
ให้อ่านในซองนี้ด้วย เรื่องขวดแก้วเจียรนัยเป็นเรื่องที่แกเคยเล่น
ที่วิมานนฤมิตร์ วัดสระเกศ แต่ก่อนแล้ว แต่เรื่องเครือฟ้าเป็นเรื่อง
มาดามบัตเตอไฟล ซึ่งเขียนไว้ในหนังสือไกลบ้านตอนเมืองปารีส
เปลี่ยนยี่ปุ่นเป็นลาว ฝรั่งเป็นไทยเท่านั้น ที่แกทำคำร้องเช่นนี้ เอา
อย่างออปราฝรั่ง เพราะเคยได้ชมเมื่อเจ้าเขมรร้อง ละครกรมนรา ฯ
ดูค่อยเฟื่องฟูขึ้น แต่กระนั้นคนยังดูน้อยจนผู้ดีไม่ใคร่ดู เพราะ
เป็นเรื่องใหม่ ไม่เข้าอกเข้าใจ และต้องฟังมากดูมาก แลไปอื่น
ไม่ได้ ต่อไม่ติด ด้วยธรรมดาคนเราไปดูละครชอบนั่งพูดกัน
พอให้เห็นตัวละครเตะตาไปเตะตามา เสียงร้องพิณพาทย์เตะหูแล้ว
ก็พอเท่านั้น ต้องการแต่จะพูดอย่างเดียว จึงไม่ไคร่ชอบ
มีความรำคาญด้วยเจ้าเชียงใหม่เจ็บออดแอดนัก ควรจะคิด
อ่านรักษาป้องกันกันให้ดีขึ้นอีก
รู้สึกคิดถึงมาก เมื่อมีงานครั้งใด ใคร ๆ ก็บ่นถึงอยู่ทุกคราว.
(พระบรมนามาภิธัย) จุฬาลงกรณ์ ป.ร.
รับจากพระราชหัตถเลขาทั้งสองฉบับที่แสดงถึงว่าทรงสนพระทัยในเรื่องต่าง ๆอย่างละเอียดถี่ถ้วน ในการที่เป็นส่วนพระองค์และการทั้วไป และแสดงถึงพระราชวินิฉัยในสิ่งต่าง ๆ ความพอพระทัยในเรื่องต่าง และทรงแสดงความห่วงใยในราชวงค์เชียงใหม่ เหมือนดังเป็นพระญาติสนิท ซึ่งเป็นพระมหากรุณาธิคุณต่อพระราชชายา ฯ และพระญาติ อย่างหาที่สุดมิได้
